Net als Gerald Murnane  heb ik een sterk vermogen me te verhouden tot romanpersonages. Ze zijn even werkelijk las menen ‘in levende lijve’. De mensen die ik vanmiddag ontmoette bij het verplaatsen van een boot zijn niet meer of minder werkelijk dan de denkbeeldige tante in Border Districts. Die is trouwens ook denkbeeldig voor de verteller, dus dubbel voor de lezers. Maar ze kan bestaan, a life only contains virtuals.

Misschien is het raar om jong kunst te willen maken. Je kunt wel met kunst willen leven op je achttiende maar de meesten weten pas na langer geleefd te hebben hoe ze zich willen verhouden tot de omgeving en wat en hoe ze willen verbeelden.
Omdat mensen op jonge leeftijd worden opgeleid tot kunstenaar maken ze vooral kunstjes. Dingen maken voor een denkbeeldige markt. Zogenaamde vrije expressie. Wat valt er uit te drukken buiten de dansvloer als je twintig bent? Vormgeven van feesten, van protest, van verlangen. Maar kunst?

– Gilles Deleuze, immanence: a life –

Walid Raad toont virtuals in zijn expositie in het Stedelijk. Een eigen persoonlijke geschiedschrijving, ervaring. Hij ziet, herinnert en verbeeldt gebeurtenissen die verzonnen zijn, althans niet waar zijn. Maar wat is waar en verzonnen? Geschiedenis is per definitie gecreëerd. De beelden van de oorlogen in Beiroet die op tv getoond werden waren niet perse meer waar dan de beelden van Raad. De zaalteksten zijn een belangrijk onderdeel van de expositie, ze vergroten voor mij het verzonnen karakter van de beelden.

Bij het tweede werk dat ik zag begon ik te lachen, al bij het lezen van de tekst en nogmaals toen ik de eerste afbeelding zag. Ook de humor draagt bij aan de kwaliteit van het werk, de kracht van het werk.
Oorlog gezien door de kleine Walid of zijn vader is waarschijnlijk reëler dan die gezien door politici of door ons middels nieuws-media.

Bij deze expositie helpt het ook dat Raad sterke, mooie beelden maakt.

Er was veel film, geluid en ruimtelijk werk. Vaak vanuit een onderzoekende houding. In de hoofdexposities in Giardini en Arsenale was een behoorlijk grote samenhang, meer dan eerder edities die ik bezocht en ook meer dan de recensenten die ik tot nu toe las door hadden. Er is veel aandacht van kunstenaars voor actuele thema’s als gender, racisme, sekse ongelijkheid en het leefmilieu. Bij de een is dat letterlijker verbeeld dan bij de ander. Bij Suki Seokyeong Kang lijken deze thema niet te spelen maar bijvoorbeeld haar verbeelding van haar oma levert een sterk beeld dat goed binnen het geheel past. Stil, abstract werk als van haar trekt wel minder aandacht dan meer  ‘spectaculair’ werk.

Ook bij kunst kijken volgt het grote publiek liefst gebaande paden en spektakel. Vermaak scoort beter dan introspectie. Zo zij het, in de exposities werd beide geboden.
Ook nu was de presentatie in de  Arsenale beter dan in het centrale paviljoen van de Giardini. De white cube is niet meer de beste presentatieruimte.